بررسی اثرات فیلترینگ و اختلالات اینترنت بر کسب‌وکارهای صنایع خلاق و اقتصاد دیجیتال

اثراتی که فیلترینگ فضای مجازی به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب، پلتفرم‌های مرتبط با مکان‌یابی، ترجمه و اختلالات اینترنت بر کسب‌وکارها و زیست‌بوم صنایع خلاق و نوآور در کشور می‌گذارد تاکنون توسط مراجع و منابع مختلفی بررسی و گزارش‌های مختلفی در این خصوص منتشر شده است. بیشتر این گزارش‌ها عمدتاً به تأثیر فیلترینگ و اختلالات بر دو پارامتر اصلی اشتغال و گردش مالی تأکید داشته‌اند.

این گزارش‌ها عمدتاً به اعداد و رقمی مانند خسارت حدود 1.5 میلیون دلار معادل ۴۵ میلیارد تومان در هر ساعت و 1000 میلیارد تومان در هر روز ناشی از قطع یا اختلال اینترنت (حدود 30 روز اختلال و قطعی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی رقمی در حدود 30.000 میلیارد تومان خسارت) و اثرگذاری بر بیش از 10 میلیون نفر شاغل مرتبط با این حوزه تاکید دارند؛ اما جنبه‌هایی مانند خسارت‌های ناشی از کاهش سرعت یا توقف روند رشد تجارت الکترونیک در کشور، هدر رفت نفر ساعت فعالیت‌های اقتصادی با کاهش بهره‌وری، بالا رفتن ریسک سرمایه‌گذاری و توسعه در کسب‌وکارهای اینترنتی و فضای مجازی بابت عدم وجود شرایط پایدار در زیرساخت های این نوع کسب و کارها، افزایش مهاجرت استارتاپ‌ها، کسب و کارها و نیروی انسانی متخصص و نوآور، سرخوردگی و ریسک بالای فعالیت در اکوسیستم ایران و ده‌ها عامل دیگر پرداخته نشده است.

ابتدا باید به این موضوع پرداخت که چرا اقتصاد دیجیتال و تجارت الکترونیک از اهمیت به سزایی برخوردار است. مطابق پیش‌بینی‌های انجام شده رشد اقتصاد دیجیتال (و کسب و کارهای مرتبط با آن) در سال‌های اخیر فزاینده بوده است و همچنان با درصد بالایی در حال رشد است. از طرفی تجارت الکترونیک و اقتصاد دیجیتال یکی از شاخص‌های اصلی حال حاضر و آتی هر کشور در رشد اقتصادی و نفوذ در بازارهای ملی و جهانی است. پیش‌بینی می‌شود این بازار که در سال 2019 گردش مالی حدود 2000 میلیارد دلاری را در جهان داشته است و تا سال 2023 رشد 80 درصدی داشته باشد. در حالی که حجم گردش مالی تجارت الکترونیک در ایران تنها بین 5/7 الی 10 میلیارد دلار تخمین زده شده است که با جمعیت 80 میلیون نفری برابر با همین مقدار گردش مالی در برخی از کشورهای خاورمیانه با 5 الی 7 میلیون جمعیت بوده است.

همچنین کشورهای پیشرفته برنامه و سرمایه گذاری‌های گسترده‌ای برای توسعه زیرساخت و کسب و کارهای مرتبط تدوین و اجرایی کرده‌اند که هدف آن در اختیار گرفتن سهم بزرگ‌تری از این بازار است، به‌عنوان مثال انگلستان برنامه‌ای برای کسب سهم 130 الی 160 میلیارد دلاری از گردش مالی در این حوزه در سال‌های آتی دارد.

لذا نیاز به توسعه زیرساختی، سرمایه‌گذاری، برنامه‌ریزی ویژه و پایداری در زمینه اقتصاد دیجیتال و کسب‌وکارهای فضای مجازی برای ایجاد و کسب حجم بالاتری از این گردش مالی باید جز اهداف کشور بوده که متأسفانه اختلالات و فیلترینگ‌های شبکه‌ها اجتماعی و سایر پلتفرم‌های اصلی تبلیغات و توسعه کسب‌وکارهای مجازی و مرتبط با گردشگری، نه تنها باعث کاهش رشد، بلکه با افزایش پلتفرم‌های فیلتر شده و شدت اختلالات اینترنت این سهم و بازار در حال کاهش و کوچک شدن است.

مطابق آخرین آمار و تحلیل های داخلی که توسط تکراسا در سال جاری منتشر شده رفتار خرید در ایران و جهان دچار تحول شده و بازار و کسب و کارهای مجازی در این زمینه رشد بالایی داشته‌اند این گزارش ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در کشور 71% ضریب نفوذ اینترنت همراه را 109% و تعداد کاربران اینستاگرام را بیش از 45 میلیون نفر، واتساپ 57 میلیون نفر و تلگرام 44 میلیون نفر گزارش کرده است. بر اساس همین گزارش و بر اساس یک تحلیل و بررسی دقیق حداقل 415.000 کسب و کار مجازی به تنهایی تا ابتدای تابستان سال 1401 در اینستاگرام مشغول به فعالیت می‌باشند که اندازه بازار آن بیش از 60.000 میلیارد تومان برآورد می‌شود که بخش بزرگی از این فعالیت در حوزه تبلیغات و بازاریابی، دیجیتال مارکتینگ، گردشگری، تحلیل بازار و فروش کالا و خدمات به‌عنوان یک زنجیره تأمین فعالیت می‌کنند.

تغییر رفتار مردم در خرید آنلاین باعث شده تا توجه کسب وکارها به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها نیز جلب شود. طبق گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران، 78% از کسب وکارها برای ارائه محصول یا خدمات خود از شبکه اجتماعی استفاده می‌کنند؛ لذا شبکه‌های اجتماعی به کانال اصلی معرفی و عرضه محصولات، خدمات و توانمندی‌های کسب و کارها و سایت فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده‌اند و هر روز سهم آن‌ها از این حوزه در حال افزایش است. بر این اساس می‌توان روند جدیدی برای افزایش شتاب توسعه تجارت الکترونی در ایران پیش‌بینی کرد که با نام تجارت اجتماعی Social Commerce به این صورت که در ایران و جهان حجم تجارت و معرفی محصولات در شبکه‌های اجتماعی به‌شدت افزایش‌یافته است.

طبق آمار فدراسیون بین‌المللی حسابداری، بیش از ۶۰ ٪ اشتغال و ۵۵٪ از تولید ناخالص ملی در اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته توسط کسب وکارهای خانگی، کوچک و متوسط شکل می‌گیرد. تجارت اجتماعی با توانمندسازی این نوع از کسب وکارها می‌تواند زمینه‌های رشد اقتصادی کشور، کاهش بیکاری و توزیع عادلانه ثروت را فراهم کند. از سوی دیگر فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنت، تضعیف فضای مجازی موجب بیکاری و کاهش رشد اقتصادی آن هم در بدنه اصلی اجتماعی هر کشور یعنی قشر متوسط جامعه و کارآفرین خواهد شد.

انواع پلتفرم‌های فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی که در رشد اقتصادی و ایجاد زنجیره تأمین و عرضه کالا و خدمات فعالیت دارند می‌توان به دسته‌بندی زیر تقسیم نمود:

1) شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها

2) فروش شبکه‌ای و گروهی

3) نقد و بررسی محصول

4) پلتفرم‌های جامع کسب‌وکار مجازی (تولید محتوا، تبلیغات، تحلیل و عرضه محصول)

5) تأمین‌کنندگان زیرساخت، پشتیبانی و توانمندسازان تجارت الکترونیک و تجارت اجتماعی (مدیریت کسب و کار، پرداخت، لجستیک، بازاریابی، تبلیغات، مشتریان)

از جنبه اشتغال‌زایی نیز در حال حاضر بزرگ‌ترین فضای خود اشتغالی، کارآفرینی و تأمین مشاغل خانگی با گستردگی در سطح کشور مربوط به کسب و کاری مجازی به ویژه کسب و کارهای بر پایه پلتفرم‌های شبکه اجتماعی می‌باشد.

بخش دوم اشتغال‌زایی کسب و کارهای مرتبط با تأمین زیرساخت، پشتیبانی و توانمندسازی کسب و کارهای مجازی مانند خدمات پست و لجستیک، خدمات اداری، خدمات مشتریان، زیرساخت های فنی و غیره می‌باشد.

بخش سوم اشتغال‌زایی کسب و کارهای مجازی مرتبط با تبلیغات و بازاریابی و تولید محتوای دیجیتال (تبلیغاتی و سرگرمی مانند VOD) می‌باشد. معرفی و عرضه محصولات و خدمات، تبلیغات کالا و خدمات، مکان‌ها و برنامه‌های گردشگری و ... از اصلی‌ترین خدمات کسب و کارهای مجازی به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی با توجه به نفوذ آن‌ها در جامعه است. یکی از دلایل رشد این نوع تبلیغات قابلیت دسترسی، سرعت، حجم مخاطب بالا و کاهش هزینه های تبلیغات و معرفی در نتیجه رقابتی شدن هزینه و قیمت کالا و خدمات است.

با توجه به ضرر روزانه 50 میلیون تومانی بیش از 50% کسب و کارها این ضرر تأثیر مستقیمی بر بی‌کاری و از بین رفتن بسیاری از مشاغل و افزایش نرخ بیکاری خواهد داشت که تأثیرات اجتماعی و اقتصادی نگران‌کننده بر جامعه خواهد داشت.

شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های فضای مجازی به‌طور غیرمستقیم بر سایر کسب‌وکارها و مشاغل تأثیر به سزایی دارند. به‌عنوان مثال شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های معرفی مکان‌های گردشگری و خدمات رزرو بلیط، تور و هتل نقش بسیار قدرتمندی بر اقتصاد گردشگری در سطح ملی و بین‌المللی دارند که مهم‌ترین این نقش را می‌توان در اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی بصری دید. به ویژه نقش این کسب و کارها در جذب گردشگر خارجی بسیار بالاست زیرا محتوا توسط کاربران و صاحبان کسب و کار هم زمان ایجاد شده و گردشگران خود نقش بزرگی در تبلیغات و معرفی برنامه‌های گردشگری دارند. با فیلترینگ اپلیکیشن‌های اصلی بین‌المللی پشتیبان گردشگران مانند گوگل‌مپ و مترجم گوگل اثرات مخرب بر صنعت گردشگری افزایش بیشتری خواهد یافت.

تأثیر فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های مرتبط با کسب و کار فضای مجازی و همچنین اختلالات اینترنت چه از نظر کاهش سرعت و پهنای باند و چه از نظر قطعی اینترنت با توجه به موارد مذکور عامل خسارت‌های جبران‌ناپذیری بوده، علاوه بر آن باعث عقب‌ماندگی و کاهش نرخ رشد و توسعه‌یافتگی کشور در زمینه اقتصادی و فناوری و افزایش نرخ بیکاری که تأثیرات منفی اجتماعی خواهد شد.

گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران از تأثیر محدودیت‌ها و قطع اینترنت بر کسب‌وکارها، نشان می‌دهد هیچ بخشی از صنعت رایانه از گزند این خسارات در امان نمانده است. بر اساس برآورد صورت‌گرفته درباره تأثیر ادامه این محدودیت‌ها بر ترکیب فروش از دست رفته و هزینه اضافه شده کسب ‌وکارها، روزانه حداقل ۵۰ میلیون تومان و حداکثر بیش از ۵۰۰ میلیون تومان به مشاغل خسارت وارد می‌شود. بیش از دو هفته است که شاهد اختلال و قطعی اینترنت در سراسر کشور هستیم؛ از فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ گرفته تا ملی شدن اینترنت موبایل در ساعاتی خاص. این محدودیت‌ها علاوه بر آنکه به کاربران آسیب‌زده، منجر به ضرر و زیان کسب‌وکارها هم شده است.

در همین راستا سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران از تلاش‌هایش برای تعامل با دستگاه‌های مسئول، برای برآورد ابعاد این اختلالات و راهکارهایی در جهت کاهش صدمات ناشی از آن‌ها، سخن گفته است. به نقل از روابط عمومی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان، این سازمان به منظور بررسی تاثیر محدودیت‌‌ها بر کسب و کارها، پرسشنامه‌ای را در اختیار آن‌ها گذاشت که سوالاتی در خصوص کاهش درآمد، افزایش هزینه‌ یا اختلال در عملیات جاری شرکت‌ها مطرح شده بود.

نیمی از کسب‌وکارها حداقل 25 درصد کاهش فروش داشته‌اند

بر اساس نظرسنجی صورت‌گرفته توسط سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران، درصد شرکت‌هایی که در این مدت کاهش فروش را تجربه نکرده‌اند تقریباً صفر است. بیش از 41 درصد شرکت‌ها 25 تا 50 درصد درآمد خود را در این مدت از دست داده‌اند و حدود 47 درصد هم بیشتر از 50 درصد کاهش فروش داشته‌اند.

تنها 11 درصد کسب‌وکارها نیز کمتر از 25 درصد کاهش فروش را تجربه کرده‌اند که این سازمان احتمال می‌دهد به طور کوتاه‌مدت بوده و رد بلندمدت زیان این شرکت‌ها نیز افزایش یابد.

اما هر روز تداوم محدودیت‌های فعلی، چه میزان خسارت به کسب‌وکارها وارد می‌کند؟

خسارت مالی قطع اینترنت

بر این اساس، 53 درصد مشاغل روزانه 50 میلیون تومان ضرر خواهند کرد. 21 درصد نیز ضرر 50 تا 100 میلیون‌تومانی و حدود 18 درصد خسارت بین 100 تا 500 میلیون تومانی را گزارش کرده‌اند. قریب به 8 درصد مشاغل نیز روزانه بالاتر از 500 میلیون تومان خسارت می‌بینند. اگر تعداد کارکنان را شاخصی برای بزرگی شرکت‌ها بدانیم، تقریباً همان ۸ درصدی که بالای 200 نفر نیرو دارند احتمالاً روزانه بالای 500 میلیون تومان خسارت خواهند دید و همان 73 درصدی که زیر 50 نفر نیرو دارند روزانه 50 میلیون تومان خسارت خواهند دید.

لذا خسارت روزانه 50 میلیون تومانی به نیمی از مشاغل با ادامه محدودیت‌ها قابل پیش بینی است.

ارتباط مستقیم کاهش فروش با درآمد شرکت‌ها به‌دلیل اختلال در کانال‌های فروش، کاهش فروش یا درآمد شرکت به دلیل اختلال در استفاده از ابزارهای بازاریابی دیجیتال، لطمه به عملیات روزانه استفاده از ابزارهای ارتباط با مشتریان، صدمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در استفاده از ابزارهای طراحی و توسعه محصول، افزایش آسیب در عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در استفاده از سامانه‌های داخلی شرکت، صدمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در استفاده از ابزارهای ارتباط درون‌سازمانی، صدمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در تعامل با اشخاص و مؤسسات غیرایرانی لطمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در تعامل با مؤسسات آموزشی و پژوهشی، لطمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در تعامل با پیمانکاران و اشخاص همکار، لطمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در دورکاری کارکنان از جمله عوامل مؤثری است که ضرر و زیان شرکت‌ها به دلیل محدودیت‌های ایجاد شده در اینترنت را موجب شده است.

بررسی ابعاد محدودیت‌ها و اختلالات اینترنت

در این مدت اختلالات و قطعی اینترنت دیتاسنتر‌ها منجر به اختلال در ارتباط با upstream دامنه‌ها و هم‌چنین ایجاد مشکلات زیادی در dns resolution دامنه‌ها شد. میزان failed request های منطبق با این شرایط، تقریباً 170 برابر وضعیت معمول است.

به‌علاوه، تمامی ارتباطات سالم https و handshake های داخلی به ‌دلیل سیستم فیلترینگ و تلاش برای بستن سرویس‌های تانل و وی‌پی‌ان تحت‌تأثیر قرار گرفت. این اختلالات به‌طور مستقیم ‌‌بیش‌تر سرویس‌های شرکتی مانند پرداخت‌ها، لاگین‌ها، سیستم‌های اطلاع‌رسانی (2fa/Email)و سیستم‌های CICD و مدیریت رلیز، مانیتورینگ و آلرتینگ را تحت تأثیر قرار داد.

از سوی دیگر، اختلال در سرویس‌های تانلینگ منجر به مسدود شدن دسترسی امن کارشناسان سازمان‌ها به سرویس‌های سازمان و افزایش ریسک‌های امنیتی برای این شرکت‌ها شد.

اختلال‌های داخلی در ارتباط بین دیتاسنتری و ارتباط با اینترنت بین‌الملل افزایش چشم‌گیری داشت و شدیدترین اختلالات را به‌ویژه در بخش داخلی تجربه کرده است.

عوامل مؤثر بر ضرر و زیان شرکت‌ها به دلیل اختلال در اینترنت:

۱) ارتباط مستقیم کاهش فروش با درآمد شرکت‌ها به‌دلیل اختلال در کانال‌های فروش

۲) کاهش فروش یا درآمد شرکت به دلیل اختلال در استفاده از ابزارهای بازاریابی دیجیتال

۳) لطمه به عملیات روزانه استفاده از ابزارهای ارتباط با مشتریان

۴) صدمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در استفاده از ابزارهای طراحی و توسعه محصول

۵) افزایش آسیب در عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در استفاده از سامانه‌های داخلی شرکت

۶) صدمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در استفاده از ابزارهای ارتباط درون‌سازمانی

۷)صدمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در تعامل با اشخاص و مؤسسات غیرایرانی

۸) لطمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در تعامل با موسسات آموزشی و پژوهشی

۹) لطمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در تعامل با پیمانکاران و اشخاص همکار

۱۰) لطمه به عملیات جاری شرکت به دلیل اختلال در دورکاری کارکنان